Żaden ze zmysłów nie rozwija się i nie funkcjonuje w izolacji. Informacje płynące z jednego ze zmysłów wzmacniają, modyfikują i oddziałują na pozostałe. Rozumienie działania zmysłów i ich wzajemnego uzupełniania się jest potrzebne rodzicom i nauczycielom, aby rozszyfrować, dlaczego dziecko doświadcza trudności w nauce czy słabo radzi sobie z emocjami. Poniżej przedstawię skutki zaburzonego przetwarzania na poziomie każdego ze zmysłów.

Zwykło się przyjmować, że dziecko osiągając tzw. „wiek szkolny” jest gotowe do nauki.

Idealnie byłoby, gdyby podstawowe systemy przetwarzania informacji funkcjonowały prawidłowo. Aby tak się działo, muszą działać trzy zasadnicze systemy:

1. Odbiór informacji poprzez zmysły (poprzedzony przesyłką informacji do mózgu przez układ doprowadzający, tzw. aferentny).
2. Przetwarzanie informacji w mózgu.
3. Reakcja lub działanie w związku z tą informacją poprzez układ odprowadzający (tzw. eferentny).

1. RÓWNOWAGA I UKŁAD PRZEDSIONKOWY

Objawy wskazujące na zaburzenia czynności układu przedsionkowego:

• problemy z równowagą;
• późniejsze osiąganie kamieni milowych w rozwoju wczesnodziecięcym (kontrola ustawienia głowy, zdolność do siedzenia, pełzania, chodzenia;
• niskie napięcie mięśniowe;
• choroba lokomocyjna utrzymująca się po okresie dojrzewania;
• niechęć do przebywania na wysokości (korzystania z huśtawki, karuzeli, schodów ruchomych lub przeciwnie – zupełny brak lęku);
• łatwość utraty orientacji, słabe poczucie kierunków;
• niezdarność;
• trudności z zachowaniem jednej pozycji, poszukiwanie stymulacji przedsionkowej przez takie czynności jak nadmierne kołysanie, obracanie;
• problemy z percepcją przestrzeni;
• nisko rozwinięte umiejętności organizacyjne;
• trudności ze zrozumieniem instrukcji, jak wykonać daną czynność – na przykład ruchy naprzemienne, pchanie i ciągnięcie;
• zmęczenie, ospałość;
• nieumiejętność wyobrażania sobie odwracalności lub zrozumienia przebiegu danego procesu (zdolności przestrzenne, odczytywanie godzin na zegarze analogowym, odwracalność działań matematycznych).

2.      DOTYK

Objawy nadaktywnego układu dotykowego:

• nadwrażliwość;
• unikanie bycia dotykanym, a jednocześnie chęć inicjowania kontaktu fizycznego;
• reakcje alergiczne skóry;
• słaba regulacja temperatury;
• niski próg bólu na ból wywołany czynnikami zewnętrznymi;
• anoreksja;
• niechęć do zajęć sportowych, szczególnie dyscyplin kontaktowych.

Objawy niedostatecznie czułego układu dotykowego:

• podwrażliwość na dotyk;
• wysoka odporność na ból;
• dążenie do uprawiania sportów „dotykowych”;
• prowokowanie awantur i bójek;
• ciągła potrzeba kontaktu fizycznego;
• zachowanie niezgrabne, tzw. „słonia w składzie porcelany”.

3.      SŁUCH

Objawy zaburzeń słuchowych:

• krótki czas koncentracji uwagi;
• duża rozpraszalność uwagi;
• nadwrażliwość na dźwięki;
• niewłaściwe rozumienie poleceń;
• mylenie podobnie brzmiących słów, częste próby powtórzenia wyrazów;
• trudności z wypełnianiem sekwencyjnych instrukcji;
• płaski monotonny sposób mówienia;
• brak zdecydowania w mowie;
• ograniczony zasób słownictwa;
• posługiwanie się prostymi zdaniami;
• nieumiejętność czystego śpiewania;
• mylenie liter lub zamienianie ich miejscami;
• problemy z czytaniem na głos;
• problemy z ortografią;
• opóźnienie przetwarzania słuchowego;

4.      WZROK

Objawy wskazujące na zaburzenia układu wzrokowego:

• nieprawidłowe odczytywanie słów;
• omijanie lub/ i powtarzanie słów i linijek tekstu;
• powolne czytanie;
• potrzeba wskazywania sobie tekstu palcem;
• niski poziom koncentracji;
• zgłaszanie, że litery „poruszają się”, „skaczą” lub są nieostre;
• czytanie z bliskiej odległości;
• trudności z selekcją bodźców wzrokowych;
• nieprawidłowa postawa podczas pisania;
• niezdarność, trudności w łapaniu piłki;
• bóle głowy.

5.      PROPRIOCEPCJA

Propriocepcja to pojęcie obejmujące wszystkie odczucia dotyczące ułożenia ciała w spoczynku i w ruchu. Objawy zaburzeń propriocepcji to:

• nieprawidłowa postawa;
• ciągłe wiercenie się i poruszanie ciałem;
• nadmierna potrzeba bycia przytulanym;
• prowokowanie „bójek” w celu uzyskania bodźców dotykowych;
• brak orientacji w położeniu swojego ciała w przestrzeni;
• niezdarność;
• nisko rozwinięte poczucie przestrzeni osobistej – skłonność do przekraczania granic przestrzeni innych osób.

6.      SMAK I WĘCH

Rola smaku i węchu w procesie nauki jest istotna od najwcześniejszego etapu życia. Zmysł smaku pozwala na pobieranie pokarmu, pierwszych odkryć dokonuje się za pomocą ust. Węch jest zmysłem przywołującym najwięcej wspomnień. Węch może natychmiastowo wywołać obrazy angażujące wiele układów zmysłowych, pobudzać wydzielanie hormonów biorących udział w kontrolowaniu apetytu czy temperatury.

Objawy problemów ze smakiem lub/i węchem:

• Unikanie przez dziecko chodzenia do toalety i ryzykowanie zmuszenia ubrania ze względu na to że nie może ono znieść zapachu środków odkażających;
• unikali innych dzieci szczególnie tych które przychodzą do szkoły w brudnych lub nieświeżych ubraniach;
• unikanie jedzenia w stołówce, unikanie jedzenia o silnym zapachu;
• wstręt do bliskiego kontaktu z innymi ludźmi.

Podsumowanie

Odcięcie sygnałów choćby jednego ze zmysłów będzie miało w życiu dziecka znaczące konsekwencje. Zbyt słaby odbiór wrażeń może sprawić, że nie nastąpi na nie żadna reakcja. Z kolei zbyt silne doznanie może doprowadzić do wzmożonej reakcji lub znacznego podwyższenia poziomu stresu. Odbiór zniekształcony lub niejasny sygnałów może wywołać dezorientację i reakcje nieadekwatną do sytuacji. Niezbędna jest równowaga aktywności poszczególnych kanałów sensorycznych, co pozwala na konfrontowanie płynących informacji i dostosowanie własnych na nie reakcji. Podczas badania dziecka z trudnościami szkolnymi językowymi lub z trudnościami z zachowaniem nie wystarczy jedynie identyfikacja problemu ze słuchem, czytaniem czy koordynacją. Potrzebna jest głębsza analiza sprawdzająca, co dziecko słyszy, w jaki sposób działa jego układ wzrokowy, w jakich warunkach jego równowaga jest zachwiana, a także czy opanowało ono kombinacje czynności motorycznych potrzebnych do czytania pisania i mówienia. Jeśli układ wzrokowy, słuchowy, ruchowy, czuciowy dziecka nie funkcjonuje w sposób ogólnie przyjęty za normę oznacza to, że nie wypracowało ono podstaw uczenia się.¹

1. Sally Goddart Blythe: Odruchy, uczenie się i zachowanie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018. ↩︎